Przewodnik do badań archeobotanicznych
SorusRok wydania: 2005
Seria: Vademecum Geobotanicum
ISBN: 83-89949-08-3
Oprawa: miękka
Ilość stron: 576
Wymiary: 165 x 240
Dostępność: Niedostępna
39.00 zł
powrót
Podręcznik zawiera:
* podstawy teoretyczne badań archeobotanicznych,
* opis metod badania roślin zachowanych na stanowiskach archeologicznych (zbieranie prób w terenie oraz ich opracowanie laboratoryjne i statystyczne)
* prezentację najważniejszych rezultatów tych badań i sposoby publikowania wyników,
* omówienie wykorzystywania surowców roślinnych przez ludy zbieracko-łowieckie i rolnicze w pradziejach,
* omówienie historii roślin uprawnych i synantropijnych.
Obok metod podstawowych, stosowanych w nauce polskiej i światowej już od kilkudziesięciu lat, uwzględnia nowe możliwości poznawcze, które pojawiły się dzięki zastosowaniu:
* analiz DNA,
* fitolitów,
* skrobi,
* niektórych analiz fizykochemicznych,
* badaniu podziemnych organów zapasowych roślin.
Jako podręcznik akademicki książka reprezentuje bardzo wysoki poziom merytoryczny, przy zachowaniu przystępnej formy wykładu. Może więc służyć do kształcenia studentów botaniki i archeologii w zakresie tej interdyscyplinarnej dziedziny nauki.
Badacze podejmujący samodzielną działalność naukową skorzystają z szerokiego wachlarza wskazówek metodycznych, informacji o postępie badań archeobotanicznych w Polsce i na świecie oraz przeglądu literatury.
Odbiorcami podręcznika są:
* botanicy,
* rolnicy,
* etnobotanicy,
* etnolodzy,
* archeolodzy,
* przedstawiciele innych specjalności
oraz osoby zainteresowane wykorzystywaniem roślin dzikich i uprawnych
* w gospodarce,
* magii,
* lecznictwie,
* sztuce
w czasach przedhistorycznych i wczesnohistorycznych.
SPIS TREŚCI
Od Wydawcy/ 13
Wstęp/ 17
Część pierwsza
Teoretyczne podstawy archeobotaniki
I. Definicja, przedmiot i zadania archeobotaniki/ 23
I.1. Przedmiot archeobotaniki w ujęciu różnych autorów / 23
I.2. Stosunek archeobotaniki do innych nauk / 24
I.3. Zarys historii badań archeobotanicznych / 26
I.3.1. Historia archeobotaniki europejskiej do II wojny światowej / 26
I.3.2. Etnobotaniczne korzenie archeobotaniki amerykańskiej/ 30
I.3.3. Okres po II wojnie światowej/ 31
I.3.4. Zarys historii badań archeobotanicznych w Polsce/ 31
I.3.5. Główne kierunki badawcze we współczesnej archeobotanice/ 34
II. Szczątki roślin jako materiał źródłowy w archeobotanice/ 37
II.1. Zagadnienia tafonomiczne/ 37
II.2. Formy zachowania się makroskopowych szczątków roślinnych/ 41
II.3. Szczątki mikroskopowe/ 44
II.4. Źródła pomocnicze/ 45
III. Rodzaj stanowiska archeologicznego a typ materiału roślinnego/ 47
IV. Datowanie szczątków roślinnych zachowanych na stanowiskach archeologicznych/ 52
IV.1. Datowanie pośrednie i bezpośrednie/ 52
IV.2. Datowanie stratygraficzne, datowniki archeologiczne/ 54
IV.3. Metody radiometryczne/ 55
IV.4. Dendrochronologia/ 57
IV.5. Szczątki roślinne jako podstawa datowania obiektów archeologicznych metodą/ 14C i metodą dendrochronologiczną/ 58
IV.6. Periodyzacja pradziejów Polski/ 62
V. Zarys historii wybranych roślin uprawnych/ 64
V.1. Ośrodki udomowienia roślin i powstania rolnictwa/ 64
V.2. Uwagi o taksonomii roślin uprawnych/ 66
V.3. Właściwości gatunków udomowionych w porównaniu z ich dzikimi przodkami/ 67
V.4. Zboża/ 68
V.4.1. Pszenice diploidalne/ 68
V.4.2. Pszenice tetraploidalne/ 77
V.4.3. Pszenice heksaploidalne/ 83
V.4.4. Najstarsze pszenice nagie na stanowiskach archeologicznych/ 89
V.4.5. Jęczmień zwyczajny – Hordeum vulgare L. em. Lam./ 94
V.4.6. Żyto zwyczajne – Secale cereale L./ 99
V.4.7. Owies zwyczajny – Avena sativa L./ 104
V.4.8. Proso zwyczajne – Panicum miliaceum L./ 106
V.4.9. Ber – Setaria italica (L.) P. Beauv./ 108
V.4.10. Gryka zwyczajna – Fagopyrum esculentum Moench/ 110
V.5. Rośliny motylkowate/ 113
V.6. Rośliny olejo- i włóknodajne/ 123
V.7. Rośliny olejodajne i warzywne z rodzaju Brassica/ 131
V.8. Owoce mięsiste i orzechy/ 135
V.9. Warzywa i przyprawy/ 147
Część druga
METODY BADAŃ terenowych i laboratoryjnych
VI. Próbkowanie i zagadnienie badań reprezentatywnych w archeobotanice (Sławomir Kadrow)/ 159
VI.1. Dylematy badań wykopaliskowych/ 159
VI.2. Badania archeologiczne i archeobotaniczne w aspekcie próbkowania/ 160
VI.3. Próba statystyczna i inne pojęcia/ 162
VI.4. Rodzaje próbkowania w archeobotanice/ 162
VI.5. Próbkowanie krajobrazu/ 166
VII. Zbieranie materiału do badań archeobotanicznych/ 167
VII.1. Specyfika archeobotanicznych badań terenowych/ 167
VII.2. Zasady ogólne obowiązujące przy zbieraniu wszystkich typów materiału archeobotanicznego/ 169
VII.3. Wyposażenie terenowe/ 172
VII.4. Zbieranie prób do badania szczątków makroskopowych/ 172
VII.4.1. Zbieranie prób na stanowiskach wilgotnych/ 174
VII.4.2. Zbieranie prób na stanowiskach suchych/ 174
VII.4.3. Wskazówki praktyczne dotyczące próbkowania na niektórych rodzajach stanowisk/ 175
VII.4.4. Terenowa obróbka prób makroskopowych/ 177
VII.5. Zbieranie materiału do analizy pyłkowej/ 179
VII.5.1. Pobieranie prób z wykopów/ 180
VII.5.2. Wiercenia/ 181
VIII. Metody laboratoryjne w analizie karpologicznej i pyłkowej/ 182
VIII.1. Wyposażenie pracowni archeobotanicznej/ 182
VIII.2. Wyposażenie laboratorium służącego do maceracji prób/ 184
VIII.3. Wstępne przygotowanie prób do obróbki laboratoryjnej/ 185
VIII.4. Metody laboratoryjne w badaniu szczątków makroskopowych/ 186
VIII.4.1. Maceracja prób/ 186
VIII.4.1.1. Szlamowanie prób osadu wilgotnego/ 188
VIII.4.1.2. Flotacja prób piaszczystych zawierających szczątki spalone/ 188
VIII.4.1.3. Wydobywanie szczątków na sucho ze stanowisk pustynnych/ 189
VIII.4.2. Przebieranie prób/ 189
VIII.5. Przygotowanie prób do analizy pyłkowej/ 190
VIII.5.1. Częściej stosowane metody maceracji/ 190
VIII.5.2. Metody maceracji stosowane tylko do niektórych osadów/ 192
Część trzecia
METODY oznaczania materiałów roślinnych i prezentacji wyników
IX. Szczątki makroskopowe/ 197
IX.1. Ogólne zasady analizy karpologicznej/ 197
IX.1.1. Uwagi wstępne/ 197
IX.1.2. Opis i dokumentacja materiału/ 198
IX.1.2.1. Opis próby/ 198
IX.1.2.2. Opis szczątków roślinnych 199
IX.1.3. Analiza ilościowa prób zawierających owoce i nasiona/ 201
IX.1.4. Przedstawianie wyników analizy karpologicznej/ 204
IX.2. Eksperyment w archeobotanice/ 204
IX.2.1. Cele eksperymentowania w archeobotanice/ 204
IX.2.2. Wpływ fosylizacji na kształt i budowę anatomiczną szczątków/ 205
IX.2.2.1. Sztuczna fosylizacja z użyciem odczynników chemicznych/ 205
IX.2.2.2. Doświadczenia ze spalaniem/ 207
IX.2.2.3. Doświadczenia z odciskami/ 210
IX.2.2.4. Wpływ fosylizacji na budowę organów roślinnych: wnioski/ 212
IX.2.3. Przykłady testowania hipotez/ 212
IX.2.3.1. Wpływ spalania na skład zespołów szczątków/ 212
IX.2.3.2. Rolnictwo eksperymentalne: próby rekonstrukcji/ 213
IX.2.3.3. Przykłady innych doświadczeń/ 214
IX.3. Oznaczanie zbóż spotykanych na stanowiskach archeologicznych w Polsce/ 214
IX.3.1. Wprowadzenie/ 214
IX.3.2. Morfologia zbóż/ 215
IX.3.3. Oznaczanie pszenic/ 217
IX.3.3.1. Morfologia kłosów, kłosków i ziarniaków/ 217
IX.3.3.2. Opis gatunków pszenicy spotykanych na stanowiskach polskich/ 222
IX.3.4. Oznaczanie jęczmienia/ 228
IX.3.5. Oznaczanie żyta/ 230
IX.3.6. Oznaczanie owsa uprawnego/ 231
IX.3.7. Oznaczanie prosa/ 233
IX.3.8. Oznaczanie beru/ 235
IX.4. Inne rośliny uprawne spotykane na stanowiskach archeologicznych/ 236
IX.5. Opis owoców i nasion niektórych gatunków roślin dzikich ze stanowisk archeologicznych w Polsce/ 240
IX.6. Badanie szczątków drewna/ 274
IX.6.1. Wprowadzenie/ 274
IX.6.2. Procesy tafonomiczne prowadzące do nagromadzenia drewna na stanowiskach archeologicznych/ 274
IX.6.3. Przedstawianie wyników analizy drewna/ 276
IX.6.4. Interpretacja znalezisk drewna/ 279
IX.6.5. Oznaczanie drewna kopalnego/ 281
IX.6.5.1. Schemat budowy anatomicznej drewna/ 283
IX.6.5.2. Opis drewna drzew i krzewów często spotykanych na stanowiskach archeologicznych w Polsce/ 285
IX.7. Badanie odcisków roślinnych na ceramice i polepie/ 295
IX.7.1. Wprowadzenie/ 295
IX.7.2. Oznaczanie odcisków/ 296
IX.7.3. Przedstawianie wyników analizy odcisków/ 298
IX.7.4. Interpretacja wyników analizy odcisków/ 299
X. Rozpoznawanie organów spichrzowych roślin jako źródła pożywienia (Lucyna Kubiak-Martens)/ 301
X.1. Wstęp/ 301
X.2. Korzenie i bulwki jako źródło pożywienia/ 303
X.3. Morfologia wegetatywnych organów spichrzowych/ 304
X.3.1. Organy spichrzowe pochodzenia łodygowego/ 304
X.3.2. Organy spichrzowe pochodzenia korzeniowego/ 306
X.4. Budowa anatomiczna łodygi i korzenia/ 307
X.5. Rozpoznawanie i klasyfikacja szczątków tkanki parenchymatycznej na etapie sortowania materiału botanicznego/ 310
X.6. Oznaczanie roślin na podstawie zwęglonej tkanki parenchymatycznej/ 310
X.7. Znaleziska zwęglonych szczątków wegetatywnych organów roślin na stanowiskach archeologicznych/ 315
X.8. Perspektywy badań na przyszłość/ 320
XI. Wnioskowanie statystyczne i analizy wielowymiarowe w archeobotanice (Adam Walanus, Mirosław Zając)/ 321
XI.1. Wprowadzenie/ 321
XI.2. Uzasadnienie potrzeby wnioskowania statystycznego/ 322
XI.2.1. Wstęp/ 322
XI.2.2. Przykład wnioskowania statystycznego – liczba ziarniaków/ 323
XI.2.3. Rozkład prawdopodobieństwa/ 324
XI.2.3.1. Rozkłady prawdopodobieństwa/ 324
XI.2.3.2. Rozkład prawdopodobieństwa Poissona/ 324
XI.2.3.3. Odchylenie standardowe/ 325
XI.2.3.4. Odchylenie standardowe rozkładu Poissona/ 32
XI.2.3.5. Liczba cyfr znaczących/ 326
XI.2.3.6. Pomiary a zliczenia/ 326
XI.2.3.7. Rozkład normalny/ 327
XI.2.3.8. Testowanie hipotez statystycznych za pomocą rozkładu normalnego/ 327
XI.2.4. Seria pomiarów/ 329
XI.2.4.1. Jednorodność wyników/ 329
XI.2.4.2. Średnia/ 329
XI.2.4.3. Odchylenie standardowe/ 329
XI.2.4.4. Dokładność średniej/ 330
XI.2.4.5. Porównanie dwóch średnich, test t/ 330
XI.2.5. Formalizm testowania hipotez statystycznych/ 332
XI.2.6. Korelacja/ 333
XI.2.7. Przykład elementarnych obliczeń i wnioskowania statystycznego/ 334
XI.3. Analizy wielowymiarowe/ 336
XI.3.1. Metody klasyfikacji/ 337
XI.3.1.1. Analiza skupień (taksonomia)/ 337
XI.3.1.2. Analiza dyskryminacyjna/ 339
XI.3.2. Metody badające strukturę danych/ 339
XI.3.2.1. Analiza czynnikowa i analiza głównych składowych/ 342
XI.3.2.2. Analiza korespondencji/ 342
XI.3.2.3. Skalowanie wielowymiarowe/ 344
XI.3.3. Klasyfikacja symboliczna/ 344
XI.4. Zakończenie/ 345
XII. Analiza pyłkowa w badaniach archeobotanicznych (Krystyna Wasylikowa)/ 346
XII.1. Zastosowanie analizy pyłkowej do badania osadów naturalnych i antropogenicznych: podstawy teoretyczne/ 346
XII.2. Zastosowanie analizy pyłkowej do badania stanowisk archeologicznych/ 347
XII.3. Obliczanie spektrów pyłkowych i przedstawianie wyników analizy pyłkowej/ 349
XII.4. Analiza pyłkowa stanowisk suchych/ 351
XII.4.1. Gleby kopalne/ 351
XII.4.2. Inne źródła materiału palinologicznego spotykane na stanowiskach archeologicznych/ 357
XII.5. Analiza pyłkowa osadów jaskiniowych/ 362
XII.6. Analiza pyłkowa nawarstwień miejskich/ 365
XII.7. Analiza ekskrementów i treści przewodu pokarmowego ludzi i zwierząt/ 366
XII.7.1. Koprolity/ 366
XII.7.2. Latryny, stajnie/ 369
XII.7.3. Zawartość przewodu pokarmowego zwłok ludzkich/ 369
XIII. Zastosowanie analizy fitolitów w archeobotanice (Marek Polcyn, Ilona Polcyn, Krystyna Wasylikowa)/ 372
XIII.1. Co to są fitolity/ 372
XIII.2. Historia badań nad fitolitami/ 372
XIII.3. Morfologia fitolitów i możliwość ich oznaczania/ 374
XIII.4. Pochodzenie fitolitów w osadach/ 377
XIII.5. Znaczenie fitolitów dla badań archeologicznych/ 378
XIII.6. Obserwacja mikroskopowa/ 381
XIII.7. Przedstawianie wyników/ 382
XIII.8. Zbieranie prób do analizy fitolitów/ 383
XIII.9. Przygotowanie laboratoryjne prób do analizy fitolitów/ 383
XIII.10. Uwagi końcowe/ 385
XIV. Wykorzystanie okrzemek w archeologii/ 386
XIV.1. Wprowadzenie/ 386
XIV.2. Regionalne rekonstrukcje paleoekologiczne/ 386
XIV.3. Okrzemki w badaniu artefaktów/ 387
XIV.4. Uwagi praktyczne/ 388
XV. Badanie ziaren skrobi zachowanej na stanowiskach archeologicznych/ 389
XVI. Rola chemotaksonomii i biologii molekularnej w oznaczaniu szczątków roślinnych i w badaniach filogenetycznych (Andrzej Joachimiak)/ 391
XVI.1. Podstawy teoretyczne/ 391
XVI.1.1. Chemotaksonomia/ 391
XVI.1.2. Badania molekularne/ 393
XVI.2. Analiza kopalnego DNA/ 396
XVI.2.1. Powielanie – metoda PCR/ 396
XVI.2.2. Dalsze analizy/ 39
8XVI.2.3. Podstawowe cechy kopalnego DNA/ 399
XVI.2.4. Wybór DNA/ 401
XVI.2.5. Wybór sekwencji/ 403
XVI.3. Omówienie niektórych wyników badań/ 408
XVI.3.1. Kukurydza/ 408
XVI.3.2. Pszenica/ 410
XVI.4. Uwagi końcowe/ 412
XVII. Zastosowanie analiz fizykochemicznych w archeobotanice (Jerzy Langer)/ 413
XVII.1. Wprowadzenie/ 413
XVII.2. Spektroskopia optyczna/ 414
XVII.3. Spektroskopia absorpcyjna w podczerwieni IR/ 417
XVII.4. Metody magnetycznego rezonansu/ 421
XVII.5. Spektrometria masowa MS/ 424
XVII.6. Metody analizy termicznej/ 427
XVII.7. Metody chromatograficzne/ 428
XVII.8. Metody aktywacyjne/ 429
XVII.9. Mikroskopia elektronowa: transmisyjna TEM, skaningowa SEM i mikroanaliza/ 431
Część czwarta
Interpretacja wyników badań archeobotanicznych
XVIII. Rekonstrukcja zbiorowisk roślinnych (Maria Lityńska-Zając)/ 437
XVIII.1. Podstawy metodyczne/ 437
XVIII.2. Analiza syntaksonomiczna materiałów archeobotanicznych/ 441
XVIII.2.1. Znaczenie metody fitosocjologicznej w archeobotanice/ 441
XVIII.2.2. Zastosowanie fitosocjologii do interpretacji materiału subfosylnego/ 444
XVIII.2.2.1. Rekonstrukcja konkretnych paleofitocenoz/ 445
XVIII.2.2.2. Analiza materiałów występujących w rozproszeniu/ 451
XVIII.2.2.3. Możliwość zmian statusu synekologicznego gatunków/ 455
XVIII.3. Ekologiczne liczby wskaźnikowe/ 456
XVIII.3.1. Wprowadzenie/ 456
XVIII.3.2. Wskaźniki ekologiczne według Zarzyckiego/ 457
XVIII.3.3. Zastosowanie liczb ekologicznych w archeobotanice/ 457
XVIII.4. Funkcjonalna interpretacja danych botanicznych/ 460
XVIII.4.1. Podstawy teoretyczne/ 460
XVIII.4.2. Przykłady zastosowania metody FIBS/ 461
XVIII.5. Analiza flory synantropijnej na podstawie materiałów archeobotanicznych/ 463
XIX. Rekonstrukcja procesów gospodarczych na podstawach botanicznych (Maria Lityńska-Zając)/ 470
XIX.1. Chwasty polne jako źródło informacji o sposobach uprawy roślin/ 470
XIX.1.1. Termin siewu zbóż i ich pielęgnacja/ 471
XIX.1.1.1. Zarys problemu/ 471
XIX.1.1.2. Spektra biologiczne chwastów współczesnych pól uprawnych/ 472
XIX.1.1.3. Spektra biologiczne chwastów na polach w czasach prehistorycznych/ 473
XIX.1.2. Pora żniw w świetle fenologii kwitnienia i owocowania/ 475
XIX.1.3. Sposób przeprowadzania żniw/ 476
XIX.1.3.1. Rozkład wysokościowy chwastów na polach współczesnych/ 477
XIX.1.3.2. Sposób sprzętu zbóż w świetle analizy chwastów w materiałach archeobotanicznych/ 478
XIX.1.3.3. Przykłady stanowisk archeobotanicznych dostarczających materiału do dyskusji nad sposobem przeprowadzania żniw/ 479
XIX.1.4. Stopień zachwaszczenia ziarna/ 481
XIX.1.5. Rotacja upraw, monokultury, uprawy mieszanek/ 483
XIX.2. Odtwarzanie struktury upraw na podstawie roślin uprawnych zachowanych na stanowiskach archeologicznych/ 485
XIX.2.1. Wprowadzenie/ 485
XIX.2.2. Uwagi metodyczne/ 486
XIX.2.3. Odtwarzanie struktury upraw na poziomie stanowiska/ 489
XIX.2.4. Odtwarzanie struktury upraw na poziomie regionu/ 490
XIX.2.5. Odtwarzanie struktury upraw w skali Polski/ 491
XIX.3. Pożywienie zwierząt domowych na podstawie materiałów archeobotanicznych/ 496
XIX.3.1. Wprowadzenie/ 496
XIX.3.2. Pasza liściowa/ 497
XIX.3.3. Pasza zielona i siano/ 498
XIX.4. Mechanizm przechodzenia od zbieractwa do uprawy roślin na przykładzie stanowiska Abu Hureyra w Syrii/ 502
XIX.5. Fenologia roślin jako podstawa do rekonstrukcji rozkładu czynności gospodarczych w ciągu roku/ 506
XIX.6. Materiały archeobotaniczne jako źródło informacji o znaczeniu roślin dla człowieka w czasach prehistorycznych/ 509
XX. Znaczenie wyników badań archeobotanicznych dla innych dyscyplin naukowych/ 518
* podstawy teoretyczne badań archeobotanicznych,
* opis metod badania roślin zachowanych na stanowiskach archeologicznych (zbieranie prób w terenie oraz ich opracowanie laboratoryjne i statystyczne)
* prezentację najważniejszych rezultatów tych badań i sposoby publikowania wyników,
* omówienie wykorzystywania surowców roślinnych przez ludy zbieracko-łowieckie i rolnicze w pradziejach,
* omówienie historii roślin uprawnych i synantropijnych.
Obok metod podstawowych, stosowanych w nauce polskiej i światowej już od kilkudziesięciu lat, uwzględnia nowe możliwości poznawcze, które pojawiły się dzięki zastosowaniu:
* analiz DNA,
* fitolitów,
* skrobi,
* niektórych analiz fizykochemicznych,
* badaniu podziemnych organów zapasowych roślin.
Jako podręcznik akademicki książka reprezentuje bardzo wysoki poziom merytoryczny, przy zachowaniu przystępnej formy wykładu. Może więc służyć do kształcenia studentów botaniki i archeologii w zakresie tej interdyscyplinarnej dziedziny nauki.
Badacze podejmujący samodzielną działalność naukową skorzystają z szerokiego wachlarza wskazówek metodycznych, informacji o postępie badań archeobotanicznych w Polsce i na świecie oraz przeglądu literatury.
Odbiorcami podręcznika są:
* botanicy,
* rolnicy,
* etnobotanicy,
* etnolodzy,
* archeolodzy,
* przedstawiciele innych specjalności
oraz osoby zainteresowane wykorzystywaniem roślin dzikich i uprawnych
* w gospodarce,
* magii,
* lecznictwie,
* sztuce
w czasach przedhistorycznych i wczesnohistorycznych.
SPIS TREŚCI
Od Wydawcy/ 13
Wstęp/ 17
Część pierwsza
Teoretyczne podstawy archeobotaniki
I. Definicja, przedmiot i zadania archeobotaniki/ 23
I.1. Przedmiot archeobotaniki w ujęciu różnych autorów / 23
I.2. Stosunek archeobotaniki do innych nauk / 24
I.3. Zarys historii badań archeobotanicznych / 26
I.3.1. Historia archeobotaniki europejskiej do II wojny światowej / 26
I.3.2. Etnobotaniczne korzenie archeobotaniki amerykańskiej/ 30
I.3.3. Okres po II wojnie światowej/ 31
I.3.4. Zarys historii badań archeobotanicznych w Polsce/ 31
I.3.5. Główne kierunki badawcze we współczesnej archeobotanice/ 34
II. Szczątki roślin jako materiał źródłowy w archeobotanice/ 37
II.1. Zagadnienia tafonomiczne/ 37
II.2. Formy zachowania się makroskopowych szczątków roślinnych/ 41
II.3. Szczątki mikroskopowe/ 44
II.4. Źródła pomocnicze/ 45
III. Rodzaj stanowiska archeologicznego a typ materiału roślinnego/ 47
IV. Datowanie szczątków roślinnych zachowanych na stanowiskach archeologicznych/ 52
IV.1. Datowanie pośrednie i bezpośrednie/ 52
IV.2. Datowanie stratygraficzne, datowniki archeologiczne/ 54
IV.3. Metody radiometryczne/ 55
IV.4. Dendrochronologia/ 57
IV.5. Szczątki roślinne jako podstawa datowania obiektów archeologicznych metodą/ 14C i metodą dendrochronologiczną/ 58
IV.6. Periodyzacja pradziejów Polski/ 62
V. Zarys historii wybranych roślin uprawnych/ 64
V.1. Ośrodki udomowienia roślin i powstania rolnictwa/ 64
V.2. Uwagi o taksonomii roślin uprawnych/ 66
V.3. Właściwości gatunków udomowionych w porównaniu z ich dzikimi przodkami/ 67
V.4. Zboża/ 68
V.4.1. Pszenice diploidalne/ 68
V.4.2. Pszenice tetraploidalne/ 77
V.4.3. Pszenice heksaploidalne/ 83
V.4.4. Najstarsze pszenice nagie na stanowiskach archeologicznych/ 89
V.4.5. Jęczmień zwyczajny – Hordeum vulgare L. em. Lam./ 94
V.4.6. Żyto zwyczajne – Secale cereale L./ 99
V.4.7. Owies zwyczajny – Avena sativa L./ 104
V.4.8. Proso zwyczajne – Panicum miliaceum L./ 106
V.4.9. Ber – Setaria italica (L.) P. Beauv./ 108
V.4.10. Gryka zwyczajna – Fagopyrum esculentum Moench/ 110
V.5. Rośliny motylkowate/ 113
V.6. Rośliny olejo- i włóknodajne/ 123
V.7. Rośliny olejodajne i warzywne z rodzaju Brassica/ 131
V.8. Owoce mięsiste i orzechy/ 135
V.9. Warzywa i przyprawy/ 147
Część druga
METODY BADAŃ terenowych i laboratoryjnych
VI. Próbkowanie i zagadnienie badań reprezentatywnych w archeobotanice (Sławomir Kadrow)/ 159
VI.1. Dylematy badań wykopaliskowych/ 159
VI.2. Badania archeologiczne i archeobotaniczne w aspekcie próbkowania/ 160
VI.3. Próba statystyczna i inne pojęcia/ 162
VI.4. Rodzaje próbkowania w archeobotanice/ 162
VI.5. Próbkowanie krajobrazu/ 166
VII. Zbieranie materiału do badań archeobotanicznych/ 167
VII.1. Specyfika archeobotanicznych badań terenowych/ 167
VII.2. Zasady ogólne obowiązujące przy zbieraniu wszystkich typów materiału archeobotanicznego/ 169
VII.3. Wyposażenie terenowe/ 172
VII.4. Zbieranie prób do badania szczątków makroskopowych/ 172
VII.4.1. Zbieranie prób na stanowiskach wilgotnych/ 174
VII.4.2. Zbieranie prób na stanowiskach suchych/ 174
VII.4.3. Wskazówki praktyczne dotyczące próbkowania na niektórych rodzajach stanowisk/ 175
VII.4.4. Terenowa obróbka prób makroskopowych/ 177
VII.5. Zbieranie materiału do analizy pyłkowej/ 179
VII.5.1. Pobieranie prób z wykopów/ 180
VII.5.2. Wiercenia/ 181
VIII. Metody laboratoryjne w analizie karpologicznej i pyłkowej/ 182
VIII.1. Wyposażenie pracowni archeobotanicznej/ 182
VIII.2. Wyposażenie laboratorium służącego do maceracji prób/ 184
VIII.3. Wstępne przygotowanie prób do obróbki laboratoryjnej/ 185
VIII.4. Metody laboratoryjne w badaniu szczątków makroskopowych/ 186
VIII.4.1. Maceracja prób/ 186
VIII.4.1.1. Szlamowanie prób osadu wilgotnego/ 188
VIII.4.1.2. Flotacja prób piaszczystych zawierających szczątki spalone/ 188
VIII.4.1.3. Wydobywanie szczątków na sucho ze stanowisk pustynnych/ 189
VIII.4.2. Przebieranie prób/ 189
VIII.5. Przygotowanie prób do analizy pyłkowej/ 190
VIII.5.1. Częściej stosowane metody maceracji/ 190
VIII.5.2. Metody maceracji stosowane tylko do niektórych osadów/ 192
Część trzecia
METODY oznaczania materiałów roślinnych i prezentacji wyników
IX. Szczątki makroskopowe/ 197
IX.1. Ogólne zasady analizy karpologicznej/ 197
IX.1.1. Uwagi wstępne/ 197
IX.1.2. Opis i dokumentacja materiału/ 198
IX.1.2.1. Opis próby/ 198
IX.1.2.2. Opis szczątków roślinnych 199
IX.1.3. Analiza ilościowa prób zawierających owoce i nasiona/ 201
IX.1.4. Przedstawianie wyników analizy karpologicznej/ 204
IX.2. Eksperyment w archeobotanice/ 204
IX.2.1. Cele eksperymentowania w archeobotanice/ 204
IX.2.2. Wpływ fosylizacji na kształt i budowę anatomiczną szczątków/ 205
IX.2.2.1. Sztuczna fosylizacja z użyciem odczynników chemicznych/ 205
IX.2.2.2. Doświadczenia ze spalaniem/ 207
IX.2.2.3. Doświadczenia z odciskami/ 210
IX.2.2.4. Wpływ fosylizacji na budowę organów roślinnych: wnioski/ 212
IX.2.3. Przykłady testowania hipotez/ 212
IX.2.3.1. Wpływ spalania na skład zespołów szczątków/ 212
IX.2.3.2. Rolnictwo eksperymentalne: próby rekonstrukcji/ 213
IX.2.3.3. Przykłady innych doświadczeń/ 214
IX.3. Oznaczanie zbóż spotykanych na stanowiskach archeologicznych w Polsce/ 214
IX.3.1. Wprowadzenie/ 214
IX.3.2. Morfologia zbóż/ 215
IX.3.3. Oznaczanie pszenic/ 217
IX.3.3.1. Morfologia kłosów, kłosków i ziarniaków/ 217
IX.3.3.2. Opis gatunków pszenicy spotykanych na stanowiskach polskich/ 222
IX.3.4. Oznaczanie jęczmienia/ 228
IX.3.5. Oznaczanie żyta/ 230
IX.3.6. Oznaczanie owsa uprawnego/ 231
IX.3.7. Oznaczanie prosa/ 233
IX.3.8. Oznaczanie beru/ 235
IX.4. Inne rośliny uprawne spotykane na stanowiskach archeologicznych/ 236
IX.5. Opis owoców i nasion niektórych gatunków roślin dzikich ze stanowisk archeologicznych w Polsce/ 240
IX.6. Badanie szczątków drewna/ 274
IX.6.1. Wprowadzenie/ 274
IX.6.2. Procesy tafonomiczne prowadzące do nagromadzenia drewna na stanowiskach archeologicznych/ 274
IX.6.3. Przedstawianie wyników analizy drewna/ 276
IX.6.4. Interpretacja znalezisk drewna/ 279
IX.6.5. Oznaczanie drewna kopalnego/ 281
IX.6.5.1. Schemat budowy anatomicznej drewna/ 283
IX.6.5.2. Opis drewna drzew i krzewów często spotykanych na stanowiskach archeologicznych w Polsce/ 285
IX.7. Badanie odcisków roślinnych na ceramice i polepie/ 295
IX.7.1. Wprowadzenie/ 295
IX.7.2. Oznaczanie odcisków/ 296
IX.7.3. Przedstawianie wyników analizy odcisków/ 298
IX.7.4. Interpretacja wyników analizy odcisków/ 299
X. Rozpoznawanie organów spichrzowych roślin jako źródła pożywienia (Lucyna Kubiak-Martens)/ 301
X.1. Wstęp/ 301
X.2. Korzenie i bulwki jako źródło pożywienia/ 303
X.3. Morfologia wegetatywnych organów spichrzowych/ 304
X.3.1. Organy spichrzowe pochodzenia łodygowego/ 304
X.3.2. Organy spichrzowe pochodzenia korzeniowego/ 306
X.4. Budowa anatomiczna łodygi i korzenia/ 307
X.5. Rozpoznawanie i klasyfikacja szczątków tkanki parenchymatycznej na etapie sortowania materiału botanicznego/ 310
X.6. Oznaczanie roślin na podstawie zwęglonej tkanki parenchymatycznej/ 310
X.7. Znaleziska zwęglonych szczątków wegetatywnych organów roślin na stanowiskach archeologicznych/ 315
X.8. Perspektywy badań na przyszłość/ 320
XI. Wnioskowanie statystyczne i analizy wielowymiarowe w archeobotanice (Adam Walanus, Mirosław Zając)/ 321
XI.1. Wprowadzenie/ 321
XI.2. Uzasadnienie potrzeby wnioskowania statystycznego/ 322
XI.2.1. Wstęp/ 322
XI.2.2. Przykład wnioskowania statystycznego – liczba ziarniaków/ 323
XI.2.3. Rozkład prawdopodobieństwa/ 324
XI.2.3.1. Rozkłady prawdopodobieństwa/ 324
XI.2.3.2. Rozkład prawdopodobieństwa Poissona/ 324
XI.2.3.3. Odchylenie standardowe/ 325
XI.2.3.4. Odchylenie standardowe rozkładu Poissona/ 32
XI.2.3.5. Liczba cyfr znaczących/ 326
XI.2.3.6. Pomiary a zliczenia/ 326
XI.2.3.7. Rozkład normalny/ 327
XI.2.3.8. Testowanie hipotez statystycznych za pomocą rozkładu normalnego/ 327
XI.2.4. Seria pomiarów/ 329
XI.2.4.1. Jednorodność wyników/ 329
XI.2.4.2. Średnia/ 329
XI.2.4.3. Odchylenie standardowe/ 329
XI.2.4.4. Dokładność średniej/ 330
XI.2.4.5. Porównanie dwóch średnich, test t/ 330
XI.2.5. Formalizm testowania hipotez statystycznych/ 332
XI.2.6. Korelacja/ 333
XI.2.7. Przykład elementarnych obliczeń i wnioskowania statystycznego/ 334
XI.3. Analizy wielowymiarowe/ 336
XI.3.1. Metody klasyfikacji/ 337
XI.3.1.1. Analiza skupień (taksonomia)/ 337
XI.3.1.2. Analiza dyskryminacyjna/ 339
XI.3.2. Metody badające strukturę danych/ 339
XI.3.2.1. Analiza czynnikowa i analiza głównych składowych/ 342
XI.3.2.2. Analiza korespondencji/ 342
XI.3.2.3. Skalowanie wielowymiarowe/ 344
XI.3.3. Klasyfikacja symboliczna/ 344
XI.4. Zakończenie/ 345
XII. Analiza pyłkowa w badaniach archeobotanicznych (Krystyna Wasylikowa)/ 346
XII.1. Zastosowanie analizy pyłkowej do badania osadów naturalnych i antropogenicznych: podstawy teoretyczne/ 346
XII.2. Zastosowanie analizy pyłkowej do badania stanowisk archeologicznych/ 347
XII.3. Obliczanie spektrów pyłkowych i przedstawianie wyników analizy pyłkowej/ 349
XII.4. Analiza pyłkowa stanowisk suchych/ 351
XII.4.1. Gleby kopalne/ 351
XII.4.2. Inne źródła materiału palinologicznego spotykane na stanowiskach archeologicznych/ 357
XII.5. Analiza pyłkowa osadów jaskiniowych/ 362
XII.6. Analiza pyłkowa nawarstwień miejskich/ 365
XII.7. Analiza ekskrementów i treści przewodu pokarmowego ludzi i zwierząt/ 366
XII.7.1. Koprolity/ 366
XII.7.2. Latryny, stajnie/ 369
XII.7.3. Zawartość przewodu pokarmowego zwłok ludzkich/ 369
XIII. Zastosowanie analizy fitolitów w archeobotanice (Marek Polcyn, Ilona Polcyn, Krystyna Wasylikowa)/ 372
XIII.1. Co to są fitolity/ 372
XIII.2. Historia badań nad fitolitami/ 372
XIII.3. Morfologia fitolitów i możliwość ich oznaczania/ 374
XIII.4. Pochodzenie fitolitów w osadach/ 377
XIII.5. Znaczenie fitolitów dla badań archeologicznych/ 378
XIII.6. Obserwacja mikroskopowa/ 381
XIII.7. Przedstawianie wyników/ 382
XIII.8. Zbieranie prób do analizy fitolitów/ 383
XIII.9. Przygotowanie laboratoryjne prób do analizy fitolitów/ 383
XIII.10. Uwagi końcowe/ 385
XIV. Wykorzystanie okrzemek w archeologii/ 386
XIV.1. Wprowadzenie/ 386
XIV.2. Regionalne rekonstrukcje paleoekologiczne/ 386
XIV.3. Okrzemki w badaniu artefaktów/ 387
XIV.4. Uwagi praktyczne/ 388
XV. Badanie ziaren skrobi zachowanej na stanowiskach archeologicznych/ 389
XVI. Rola chemotaksonomii i biologii molekularnej w oznaczaniu szczątków roślinnych i w badaniach filogenetycznych (Andrzej Joachimiak)/ 391
XVI.1. Podstawy teoretyczne/ 391
XVI.1.1. Chemotaksonomia/ 391
XVI.1.2. Badania molekularne/ 393
XVI.2. Analiza kopalnego DNA/ 396
XVI.2.1. Powielanie – metoda PCR/ 396
XVI.2.2. Dalsze analizy/ 39
8XVI.2.3. Podstawowe cechy kopalnego DNA/ 399
XVI.2.4. Wybór DNA/ 401
XVI.2.5. Wybór sekwencji/ 403
XVI.3. Omówienie niektórych wyników badań/ 408
XVI.3.1. Kukurydza/ 408
XVI.3.2. Pszenica/ 410
XVI.4. Uwagi końcowe/ 412
XVII. Zastosowanie analiz fizykochemicznych w archeobotanice (Jerzy Langer)/ 413
XVII.1. Wprowadzenie/ 413
XVII.2. Spektroskopia optyczna/ 414
XVII.3. Spektroskopia absorpcyjna w podczerwieni IR/ 417
XVII.4. Metody magnetycznego rezonansu/ 421
XVII.5. Spektrometria masowa MS/ 424
XVII.6. Metody analizy termicznej/ 427
XVII.7. Metody chromatograficzne/ 428
XVII.8. Metody aktywacyjne/ 429
XVII.9. Mikroskopia elektronowa: transmisyjna TEM, skaningowa SEM i mikroanaliza/ 431
Część czwarta
Interpretacja wyników badań archeobotanicznych
XVIII. Rekonstrukcja zbiorowisk roślinnych (Maria Lityńska-Zając)/ 437
XVIII.1. Podstawy metodyczne/ 437
XVIII.2. Analiza syntaksonomiczna materiałów archeobotanicznych/ 441
XVIII.2.1. Znaczenie metody fitosocjologicznej w archeobotanice/ 441
XVIII.2.2. Zastosowanie fitosocjologii do interpretacji materiału subfosylnego/ 444
XVIII.2.2.1. Rekonstrukcja konkretnych paleofitocenoz/ 445
XVIII.2.2.2. Analiza materiałów występujących w rozproszeniu/ 451
XVIII.2.2.3. Możliwość zmian statusu synekologicznego gatunków/ 455
XVIII.3. Ekologiczne liczby wskaźnikowe/ 456
XVIII.3.1. Wprowadzenie/ 456
XVIII.3.2. Wskaźniki ekologiczne według Zarzyckiego/ 457
XVIII.3.3. Zastosowanie liczb ekologicznych w archeobotanice/ 457
XVIII.4. Funkcjonalna interpretacja danych botanicznych/ 460
XVIII.4.1. Podstawy teoretyczne/ 460
XVIII.4.2. Przykłady zastosowania metody FIBS/ 461
XVIII.5. Analiza flory synantropijnej na podstawie materiałów archeobotanicznych/ 463
XIX. Rekonstrukcja procesów gospodarczych na podstawach botanicznych (Maria Lityńska-Zając)/ 470
XIX.1. Chwasty polne jako źródło informacji o sposobach uprawy roślin/ 470
XIX.1.1. Termin siewu zbóż i ich pielęgnacja/ 471
XIX.1.1.1. Zarys problemu/ 471
XIX.1.1.2. Spektra biologiczne chwastów współczesnych pól uprawnych/ 472
XIX.1.1.3. Spektra biologiczne chwastów na polach w czasach prehistorycznych/ 473
XIX.1.2. Pora żniw w świetle fenologii kwitnienia i owocowania/ 475
XIX.1.3. Sposób przeprowadzania żniw/ 476
XIX.1.3.1. Rozkład wysokościowy chwastów na polach współczesnych/ 477
XIX.1.3.2. Sposób sprzętu zbóż w świetle analizy chwastów w materiałach archeobotanicznych/ 478
XIX.1.3.3. Przykłady stanowisk archeobotanicznych dostarczających materiału do dyskusji nad sposobem przeprowadzania żniw/ 479
XIX.1.4. Stopień zachwaszczenia ziarna/ 481
XIX.1.5. Rotacja upraw, monokultury, uprawy mieszanek/ 483
XIX.2. Odtwarzanie struktury upraw na podstawie roślin uprawnych zachowanych na stanowiskach archeologicznych/ 485
XIX.2.1. Wprowadzenie/ 485
XIX.2.2. Uwagi metodyczne/ 486
XIX.2.3. Odtwarzanie struktury upraw na poziomie stanowiska/ 489
XIX.2.4. Odtwarzanie struktury upraw na poziomie regionu/ 490
XIX.2.5. Odtwarzanie struktury upraw w skali Polski/ 491
XIX.3. Pożywienie zwierząt domowych na podstawie materiałów archeobotanicznych/ 496
XIX.3.1. Wprowadzenie/ 496
XIX.3.2. Pasza liściowa/ 497
XIX.3.3. Pasza zielona i siano/ 498
XIX.4. Mechanizm przechodzenia od zbieractwa do uprawy roślin na przykładzie stanowiska Abu Hureyra w Syrii/ 502
XIX.5. Fenologia roślin jako podstawa do rekonstrukcji rozkładu czynności gospodarczych w ciągu roku/ 506
XIX.6. Materiały archeobotaniczne jako źródło informacji o znaczeniu roślin dla człowieka w czasach prehistorycznych/ 509
XX. Znaczenie wyników badań archeobotanicznych dla innych dyscyplin naukowych/ 518
Klienci, którzy oglądali tą książkę oglądali także:
• Dendrochronologia
• Wzory przeszłości
• Osadnictwo. Społeczeństwo. Gospodarka.
• Archeologia
• Przeprawy mostowe na ziemiach polskich w średniowieczu
• Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu
• Samborzec
• Archeozoologia. Ssaki
• Baterie Duńska i Grecka
• Materiały ze stanowiska Piekary IIa na tle środkowopaleolitycznych zespołów z technologią wiórową
• Wzory przeszłości
• Osadnictwo. Społeczeństwo. Gospodarka.
• Archeologia
• Przeprawy mostowe na ziemiach polskich w średniowieczu
• Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu
• Samborzec
• Archeozoologia. Ssaki
• Baterie Duńska i Grecka
• Materiały ze stanowiska Piekary IIa na tle środkowopaleolitycznych zespołów z technologią wiórową
